تاریخچه هنر سفالگری ؛ از گذشته تا امروز

سفالینه اشکانیان

ساسانیان (۲۲۴-۶۵۱ میلادی)

کوزه سفالی ساسانیان

هنر ساسانیان

سفالگري در دوران اسلامي
سفالگري دوره سلجوقيان

سفالینه سلجوقیان

سلسله سلجوقيان در اوايل قرن پنجم هجري در ايران تشكيل گرديد . سلسله مذكور گسترش يافت و گروهي ديگر از آنان حكومت سلجوقيان روم را در آسياي صغير بنياد نهادند . بيشتر از دو سده عمر نكرد ، ولي در اين دوران قدرت سياسي آنان تا مرزهاي عراق و سوريه گيترش يافت و گروهي ديگر از آنان حكومت سلجوقيان روم را در آسياي صغير بنياد نهادند.
بطور كلي دوره سلجوقي را از نظر شكوفايي هنرهاي گوناگون مي توان از دورهاي درخشان ادوار اسلامي دانست . در دوره حكمرانان اين سلسله ، از جمله ملكشاه ، سلطان سنجر هنرهاي اسلامي رونق و توسعه يافت .
در دوره سلجوقيان هنرهاي مختلف مانند معماري ، فلزكاري ، بافندگي ، آجركاري ، گچبري و ديگر هنرها به حد اعلاي شكوفايي خود رسيد . در هنر سفالگري اين دوران مي توان استفاده وكاربرد شيشه سفالگران را از خمير سفيد شيشه براي ساخت ظروف سفالين مشاهده كرد.
اين خمير تقريبا شبيه خاك چيني دوره سانگ در در چين بوده كه در آن كشور شهرت فراوان در ساخت سفالينه داشته است . ظروف سفالين ساخته شده از اين ماده خمير ، يسار نازك بوده كه با پوششلعابقليايي ، رنگي نيمه شفاف به ظروف مي داده است.
ظروف سفالين عهد سلجوقي متنوع و شامل سفالينه بيلعاب، سفالينه يكرنگ ، سفالينه لاجوردي ، سفالينه مينايي ، سفالينه زرين فام ، سفالينه با نقش زيرلعاب، سفالينه سفيد رنگ مسبك ، سفالينه با نقش قالب زده است .
سفالينه هاي ياد شده به اشكال گوناگون بروي ظروف سفالين ساخته شده كه از نظر تزيينات ، هريك داراي ويژگيهاي خاص هستند .
سفالگران اين دوران ار تزيينات گوناگون ، مانند نقوش هندسي ، خطوط كوفي ، نقوش پرندگان وحيوانات ، خطوط مارپيچ ، نقوش گل وگياه ، نقوش انساني كه با لعابهايي به رنگ ، آبي ، سياه ، زرد ، قهوه اي ، لاجوردي ، سبز ، سفيد ، فيروزه اي و ديگر رنگها در آرايش ظروف سفالين استفاده مي كرده اند .
تحقيقات باستان شناسي ، نشان داده است كه شهرهاي معروفي ، چون سلطان آباد (اراك فعلي ) ، ري ، كاشان ، ساوه ، گرگان ، نيشابور ، شوش ، بخارا ، اصفهان و سمرقند از مراكز مهم سفالگري دوران سلجوقي بوده است .

ســفالگري دوره خوارزمشاهيان

ســفالگري دوره ايلخانيان

سفالینه ایلخانی

سـفالگري دوره تيموريان

ســفالگري دوره صفويان

ظرف سفالی عهد صفویان

سـفالگري دوره زنديه تا عصر حاضر

تزئيناتسفالو سفالگري ايران دوره اسلامي

گروه اول يعني سفالينه بدونلعابدر برگيرنده انواع مختلفي چون سفالينه بيلعابساده ، سفالينه بيلعاببا نقش كنده ، سفالينه بيلعاببا نقش قالب زده ، سفالينه بيلعاببا نقش افزوده است كه در كارگاههاي گوناگون سفالگري از جمله نيشابور ، ري ، گرگان ، ساخته شده اند . هنرمند سفالگر از انواع طرح و نقوش متداول مانند نقوش گياهي ، هندسي ، نوشته كوفي ، صحنه هاي رقص و نوازندگي و ديگر نقوش براي آرايش سفالينه استفاده كرده است .

ســفالينه لعابدار

سفالینه لعابدار

سفالگران دوره اسلامي در ساخت ظروف سفالين لعابدار در انواع مختلف ، سعي فراوان بكار برده اند . از اوايل اسلام همزمان با نهضتها و جنبش هاي مـلي و تاسيس سلسله هايي چون طاهريان و سامانيان در كارگاه هاي مختلف سفالگري ساخت انواع سفالينه لعابدار متداول گرديد .
مهمترين گروه سفالينه سفالينه لعابدار شامل سفالينه با پوششلعابگلی (SLIP)سفالينه بالعابرنگارنگ بر زمينه سفيد ، سفالينه با طرح تقليد زرين فام ، سفالينه بالعابو طرح پاشيده ، سفالينه بالعابو طرح نقش كنده ، سفالينه بالعابو طرح يكرنگ ، سفالينه بالعابو طرح زيرلعاب، سفالينه بالعابو طرح زرين فام ، سفالينه بالعابو طرح مينايي ، سفالينه بالعابو طرح لاجوردي ، سفالينه بالعابو طرح آبي و سفيد ، سفالينه بالعابو طرح سلادن و بالاخره سفالينه محلي است .
در بررسي و تحقيقات سفالينه لعابدار اسلامي معلوم گرديده كه بسياري از شهرهاي معروف اين دوره مانند ري ، گرگان ، ساوه ، نيشابور ، تخت سليمان ، ورامين ، جزاير خليج فارس از جمله سيراف ، غبيرا ، هرمز ، قشم ، كيش و نواحي حاشيه درياي خزر چون آمل ، ساري ، گرگان ، ساخت ظروف سفالين رواج داشته است.
در توليدات انواع سفالينه طرح و نقوش مختلف چون نقوش انساني ، حيواني ، گياهي ، پرندگان ، آبزيان ، نقوش نوشته دار و ديگر طرحها متداول بوده است . لازم است يادآوري شود كه اوج ترقي و زيبايي سفالينه اسلامي را مي توان در دوران كوتاه سلسله خوارزمشاهيان ، سده ششم و هفتم هجري مطالعه نمود .
از جمله ظروف سفالينه اسلامي ظروفي است به نام طلايي يا زرين فام معروف شده است .
ساخت و تكامل اين ظروف در هر دوره مشخص تاريخي شكل گرفته و در هريك از اين ادوار با ويژگي هاي مشخصي توسط هنرمندان سفالگر اسلامي در كشورهاي مختلف عرضه شده است. با توجه به اين ويژگي ها سفاليه زرين فام را بشرح زير تقسم بندي كرده اند :
الف ـ ظروف طلايي اوليه قرن 3 ـ 4 هجري
ب ـ ظروف طلايي قرون وسطي قرن 5 ـ 9 هجري
ج ـ ظروف طلايي متاخر قرن 10 ـ 12 هجري
سفالگران دوره سلجوقي و خوارزمشاهي پس از موفقيت در ساخت ظروف سفالين مختلف به نوعي سفالينه كه بين متخصصان هنر اسلامي بنامهاي گوناگون مانند نقاشي رويلعاب، هفت رنگ يا مينايي معروف گرديده دست يافتند . اين نوع سفالينه كه نقاشي آن قابل مقايسه با مينياتورهاي نسخ خطي همدوره خود ميباشد از زيباترين سفالينه هاي اسلامي شمرده مي شود .
رنگهايي كه در تزيين سفالينه مينايي بكار برده شده شامل آبي ، لاجوردي ، سبز ، سفيد ، فيروزه اي ، قهوه اي ، سياه و زرد كه در مواردي اين رنگها مخلوط شده يكجا بكار مي رفته است و زماني از بعضي رنگها استفاده شده است .
اندكي پس از از منسوخ شدن ساخت ظروف مينايي تكنيك ديگري كه بين متخصصانسفالاسلامي به شيوه لاجوردي موسوم شده در بعضي از مراكزسفالسازي ايران رواج يافت . شيوه ساخت ظروف لاجوردي را مي توان نوع ساده تري از نوع مينايي دانست كه در زمان ايلخانيان پس از فراموش شدن ساخت ظروف مينايي متداول گرديد . رنگهافيروزه اي ،
سفيد ، اخرايي و طلايي بوده كه بر پوششلعابلاجوردي بكار مي رفته است . تزيينات شامل نقوش هندسي ، گل و گياه ، طوماري و اسليمي بوده كه گاهي به صورت ساده و گاهي برجسته بكار مي رفته است .

تــاريخچهسفالمينا

گلدان سفالی میناکاری شدی

تـكنيك و جنس لعاب

اينلعاباز داخل كردن 6 تا 15 درصد اكسيد قلع در مايع شيشه گري به دست مي آيد . اكسيد قلع بي آنكه در مايع شيشه حل شود در آن به حالت معلق مي ماند و آن را به رنگ سفيد در مي آورد . از اكسيد فلزات درلعاببه عنوان عامل رنگي استفاده مي شود . ابتدا مخلوط قلع و سرب را حرارت داده و فلز در مجاورت هوا و حرارت اكسيد شده و به صورت پودر زردرنگي به نام خاك شيشه در مي آيد سپس شيشه ذوب شده را با مواد ديگر تشكيل دهندهلعابو خاك شيشه مخلوط كرده و حـرارت مي دادند . اين روش كه با پخت با حـرارت كم ناميده مي شود يكي از دشوارترين مــــراحل ساخت در صنعت سفالگري بوده است زيرا احتياج به دو بار
حرارت و هر بار با درجات متفاوت داشته است . بدين صورت كه ابتدا ظرف را بالعابپوشانده و به كوره مي بردند و با حـــرارت كمتر از 600 درجه سانتي گــراد نقاشي ها را تــــثبيت مي كردند .
به گفته آرتورلين ظرف دائــما بين نقاش و كوره در رفت و آمد بوده است . وجود اكسيدهاي فلزي در اين لـــعاب كه به عنوان ( FLASK ) عمل مي كنند موجب پايين آمدن درجه پخت مي گردد .
در نوع ديگري از ساختلعابمينايي كه به وسيله هنرمندان ايراني به حد كمال رسيد از سولفات مس ( كات كبود ) و نيترات نقره و كلريد طلا و نيترات بيسموت استفاده مي شد و گاهي هم كربنات نقره بكار مي برده اند . يك قسمت از مواد مزبور را با سه قسمت گـــل اخري و كمي صمغ عــربي كاملاٌ مخلوط ساييده و نـرم مي كردند و يا آن را به صورت قشري بسيار نازك بر روي ظروف لعابدار نقاشي مي نمودند .

نقوشسفالمينايي

تزيينات سفالهاي مينايي شامل نقوش هندسي و گل و گياه بوده كه عموما تمامي سطح داخل ظرف را مي پوشانيده است . كاسه مينايي با نقوش اسليمي سياه و سفيد و قهوه اي و رديفي از خطوط شبه كوفي دور لبه داخل و خارجي قرن 6و7 هجري و نيز نقوش حيواني و انساني شامل مجالس شكار شاهان ، داستانهاي عاشقانه ، رامشگران و نوازندگان بوده و احتمالا از شاهنامه فردوسي الهام گرفته شده است . از ميان داستانهاي عاشقانه داستان بهرام گور و آزاده و بيژن و منيژه بيش از هر نقش ديگري ديده مي شود . عناصر اصلي بسياري از اين نقوش عبارتند از : پرنده ، دو انسان و نقش درختي در ميانشان . چهره هايسفالهاي مينايي قرون 6و7 كاملا ســـلجوقي مي باشد هر چـــند جنسيت اين چهره ها از هم متمايز نمي باشد و تــفاوتي در لباس زنانه و مردانه وجود ندارد . همچنين نقوش و تزيينات ظروف مينايي قابل مقايسه با سبك ونقوش نسخ خطي مصور ايران و عراق بوده ، گرچه چندان كتاب مصوري از دوره سلجوقي بجاي نمانده ولي مي توان مينياتورهاي خطي مصور و رقاء گلشن موزه توپ كاپي تركيه را قابل مقايسه با نقوش ظروف مينايي دانست . عقيده متخصصان آن است كه طراحان و نقاشان نسخ خطي مصور كساني بودند كه مسئوليت نقاشي و تزئين ظروف مينايي را نيز بر عهده داشتند . رنگهاي بكار برده شده براي نقاشي ظروف مينايي شامل آبي لاجوردي ، سبز ، فيروزه اي ، قرمز ، قهوه اي و يا سياه ، زرد و سفيد بوده كه در مواردي تمام رنگها يكجا و زماني بعضي از رنگها براي تزيين استفاده مي شده است . ( عده اي عقيده دارند كه از هفت رنگ ياد شده دو رنگ آبي لاجوردي و فيروزه اي براي تزيين زيرلعاباستفاده مي شده است . )
درباره مراكز ساخت ظروف مينايي عقايد متفاوتي از طرف متخصصان اظهار گرديده و شهرهايي چون ساوه ، نطنز ، ري ، سلطان آباد و كاشان به عنوان مراكز ساخت اين نوع ظروف نامبرده شده است . بنابر كاوشهاي باستان شناسي انجام شده احتمالا ظروف مينايي از ساير مراكزسفالسازي به ري صادر شده اند .
اتينگهاوزن احتمال مي دهد كه حومه سلطان آباد ( اراك امروزي ) از مراكز ساخت ظروف مينايي و لاجوردي بوده است از طرفي با كاوشهاي اخير معلوم شده كه ساخت ظروف مينايي در جرجان نيز متداول بوده است .
مــيناي زراندود

مشكلترين سبك ظروف مينايي پرجلوه ترين آنهاست كه با نقش برجسته ساخته شده است . سفالگران اغلب قسمتهاي معين را براي زراندود برجسته مي ساختند . شاخ و برگ يا قبه هاي سوراخ شده قبل از اينكه ظرف براي بار اول در كوره رود در گل رس نقش مي شدند و سپس رنگ لايه به لايه اضافه مي شد . نتيجه حاصله با پيچيدگي مواجه مي شود كه تقريبا نسبت به تمام سفالها شباهتش را از دست مي دهد . ميناي ري ظريفتر از كاشان بوده و به نظر ميرسد كه كاشان به علت شهرت و ارتقاء كمي با تنـزل كيفي سفالينه ها مواجه گرديده است . متاسفانه بعضي از هنرمندان رموز سفالگري را مانند ديگر هنرهاي سنتي به غير از افراد خانواده خود نياموخته اند و در جايي نيز به ثبت نمي رسيده و به همين دليل مدرك و يا نوشته اي كه قواعد علمي و هندسي طرحها و نگاره ها و تكنيك اين هنر را نشان دهد در دســـت نمي باشد و تنها طريق انتقال اين هنر افراد يك خانواده بوده اند كه فرزند شغل پدر را پيشه كرده و شيوه و سبك او را ادامه داده است .

نـقش كنده

تكنيك نقش كنده در سفالگري ايران سابقه طولاني داشته و از ابتداي سفالگري از نقش كنده براي تزيين سفالينه استفاده مي شده است و تداوم اين تكنيك كه تا امروز نيز استمرار يافته در اغلب مراكز سفالگري با شيوه هاي تقريبا يكسان حفظ شده است .

سـفال بالعابپاشيده

در قرن دوم هجري همزمان با حكومت عباسيان ارتباط ايرانيان با كشور چين گسترش يافت و بسياري از دست ساخته هاي كشور چين از راه دريا و خشكي به سرزمينهاي اسلامي چون ايران عراق و مصر صادر گرديد . از طرف ديگر وجود هنرمندان چيني در دربار عباسيان باعث شد تا ذوق تلطيف يافته هنرمندان اسلامي و چيني در اين زمينه نزديكتر شده و در صنايع گوناگون بويژه سفالگري در سرزمينهاي اسلامي نوآوريهايي پديد آيد . در اين زمان كه مصادف با دوره تاريخي تانك در كشور چين است ساخت نوعي سفالينه كه همان شيوه تزيين بالعابپاشيده است در چين متداول بوده و در اثر توسعه تجارت به كشور هاي اسلامي صادر مي شده است . در كاوشهاي باستان شناسي شهرهاي اسلامي چون ري شوش سيراف جرجان نيشابور سفالينه هاي صادراتي ساخت چين بدست آمده است

ظروف با تزيينلعابپاشيده ايران به دو نوع تقسيم ميشود :

1ـ سفالينه بالعابپاشيده و نقش كنده

2ـ سفالينه هاي نوع دوم ازابداعات سفالگران ايراني بوده كه توانستند بعد از گذشت زماني كوتاه از تقليد نوع اول به ساخت نوع دوم كه تزييني است بالعابپاشيده و نقش كنده دست يابند .

 در اين نوع تزيين نقوش كنده قبل ازلعاباصلي سطح ظرف را آرايش داده و سپس بالعاباصلي پوشش شده است . نقوش كنده عموما شامل نقوش گياهي اسليمي خطوط پراكنده و به ندرت نقش پرندگان مي باشد .
خميرسفالبالعابپاشيده اغلب به رنگ نخودي و قرمز بوده و شكل ظروف با كف حلقه اي بدنه محدب و يا كشيده است . سفالينه بالعابپاشيده و نقوش كنده در اغلب مراكز سفالسازي اوايل اسلام بدست آمده ولي بطور كلي شمال ايران و مراكزي چون نيشابور ري جرجان تخت سليمان را ميتوان از مراكز ساخت آن دانست . ساخت اين نوع سفالينه حدود سه قرن در ايران و ساير سرزمينهاي اسلامي چون مصر سوريه و عراق ادامه داشته است .

سـفالينه با تزيين زير لعاب

شيوه نقاشي و تزيين زيرلعاباز اوايل اسلام بويژه در قرن سوم و چهارم هجري در مراكز سفالسازي شمال و شمال شرقي ايران مرسوم بوده است . در دوره سلجوقي خوارزمشاهي ايلخاني و تيموري تحول تازه اي در تكنيك اين نوع ظروف پديد آمد به اين ترتيب كه سفالگران ادوار ياد شده بجايلعابسرب ازلعابقليايي براي پوشش و آرايشسفالاستفاده كرده اند .
استفاده ازلعابقلياي براي پوشش وهمچنين خمير شيشه براي ساخت ظروف هنرمندان سفالگر را قادر ساخت كه تزيينات زيبايي در زيرلعابشفاف به وجود آوردند .
نقاشی و تزيين زيرلعاباغلب با دورنگ آبي و سياه انجام گرفته ولي گاهي رنگهاي فيروزه اي لاجوردي سبز تيره نيز به آن اضافه مي شده است .
رايجترين تزيين به شيوه نقاشي زيرلعاب ظروفي است كه با رنگهاي آبي در زمينه سفيد نقاشي شده اند . خمير اين نوع سفالينه اغلب سفيد و نخودي است و شكل ظروف بسيار متنوع و بيش از همه كاسه با پايه بلند بدنه كشيده و لبه صاف است .
بور كلي تزيين قسمت خارجي سفالينه نقاشي زيرلعابخطوط موازي گل و گياه و گاهي اشعار فارسي در زير لبه ورودي بدنه است . تزيين قسمت داخلي اين ظروف بسيار متنوع بوده و سفالگر از نقوش مختلف براي آرايش استفاده ميكرده است . در ميان نقوش حيوانات غزال دونده ماهي اردك و پرندگان از ميان نقوش گياهي از طرح برگهاي متراكم گلهاي طوماري و اسليمي و بالاخره از نقوش انسان طرحهاي مجالس رقص نوازندگي شكار بيش از همه استفاده شده است .
به علت ناكافي بودن تحقيقات باستان شناسي و عدم مدارك لازم مراكز مهم ساخت اين نوع سفالينه به تحقيق روشن نيست ولي مراكزي مانند : ري كاشان سلطان آباد و جرجان مناطقي هستند كه محققان در ساخت ظروف نقاشي شده زيرلعابدر آنها اتفاق نظر دارند . گر چه سفالينه مراكز ياد شده بطور كلي با هم قابل مقايسه هستند ولي از نظر تزيينات هر يك داراي ويژگي مشخصي ميباشند . در كاشان كه ساخت ظروف با نقاشي زيرلعابتا قرن 8 هجري متداول بوده كمتر تغييراتي در آن به وجود آمده و فقط نقوش انسان تا حدودي تحت نفوذ هنر نقاشي مغول قرار ميگيرد .

زيباترين ظروف سفالينه نقاشي شده زير لعاب

گروهي است كه در بين متخصصانسفالاسلامي به نام ظروف سفالين با تزيين معروف شده است . اين نوع سفالينه معمولا با دو رنگ آبي و سياه تزيين ميشود . هنرمند سفالگر اغلب از صحنه هاي رقص نوازندگي و شكار استفاده كرده و با مهارت خاصي نقوش سياه را بر زمينه آبي آرايش كرده است . نقوش اغلب بزرگ نشان داده مي شود و عموما نقش نوازنده شكارچي و غيره تمامي سطح و يا گاهي كف ظروف را در برمي گيرد . از مراكز ساخت اين گونهسفالميتوان ري كاشان جرجان و بعضي از مراكز سفالسازي شمال غرب ايران را نام برد كه در قرون 6 تا 8 هجري ساخت آن ادامه داشته است . بطور كلي ظروف نقاشي شده زيرلعاببا تكنيك ياد شده در بالا متعلق به مراكز سفالسازي مهم بوده و از اين مراكز به نقاط و شهرهاي مختلف صدر ميشده است . همچنين نمونه اين ظروف در مناطق جنوبي ايران كشف شده است .