آشنایی دستگاه های موسیقی ایرانی

غالب آوازهایی که خواننده آموزش ندیده ایرانی می‌‌خواند در یکی از مایه‌های این آواز می‌‌گنجد، از این رو این دستگاه را مادرموسیقیایرانی هم خوانده‌اند.

در میان دستگاه‌های ایرانیشوراز همه بزرگ‌تر است. زیرا هر یک از دستگاه‌ها دارای یک عده آوازها و الحان فرعی‌ست ولیشورغیر از آوازهای فرعی دارای ملحقاتیست که هر یک به تنهایی استقلال دارد. آوازهای مستقلی که جزءشورمحسوب می‌شود و هر یک استقلال دارد از این قرار است: ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی.

آواز بیات ترک در پرده‌هایشورنواخته می‌شود و جزو ملحقات آن طبقه بندی می‌شود، ولی چون از نظر شنوایی حسی شبیه دستگاه ماهور ایجاد می‌‌کند، برخی قایل به طبقه بندی آن تحت دستگاه ماهور هستند.

در مکتب آوازی اصفهان آواز بیات ترک در مشتقات دستگاه ماهور به حساب می‌‌آید اما در مکتب تهران، مایه بیات ترک را جزء دستگاهشوربه حساب می‌‌آورند.

مایه‌ها (متعلقات)

· آواز ابوعطا

· آواز دشتی

· آواز افشاری

· آواز بیات ترک - گاه بیات زند نیز برای اشاره به این آواز بکار برده شده

· آوازبیات کرد - کردِ بیات نیز گفته می‌شود

گوشه‌ها

گوشه‌های ردیفی این دستگاه عبارت‌اند از:

1. درآمد اول

2. درآمد دوم

3. درآمد سوم: کرشمه

4. درآمد چهارم: گوشه‌ی رهاب

5. درآمد پنجم: اوج

6. درآمد ششم: ملانازی

7. نغمه‌ی اول

8. نغمه‌ی دوم

9. زیرکش سلمک

10. ملانازی

11. سلمک

12. گلریز

13. مجلس‌افروز

14. عزال

15. صفا

16. بزرگ

17. کوچک

18. دوبیتی

19. خارا

20. قجر، فرود

21. حزین

22.شورپایین دسته

23. گوشه‌ی رهاب

24. چهار گوشه

25. مقدمه‌ی گریلی

26. رضوی، حزین، ‌فرود

27. شهناز

28. قرجه

29. شهناز کت (عاشق‌کش)

30. رنگ اصول

31. گریلی

32. رنگ شهرآشوب

دستگاه سه‌گاه اين دستگاه تقريباً در همه ممالك اسلامي متداول است. اين دستگاه بيشتر براي بيان احساس غم و اندوه كه به اميدواري مي گرايد مناسب است. آوازسه گاهبسيار غم انگيز و حزن آور است. گوشه هاي مهم اين دستگاه عبارتند از: در آمد، مويه، زابل، مخالف، حصار، گوشه هاي ديگر مانند: آواز، نغمه، زنگ شتر، بسته نگار، زنگوله، خزان، بس حصار، معربد، حاجي حسيني، مغلوب، دوبيتي، حزين، دلگشا، رهاوي، مسيحي، ناقوس، تخت طاقديس، شاه ختايي، مداين، نهاوند. آوازی است بی نهایت غمگین و ناله های جانسوز آن ریشه و بنیاد آدمی را از جا می کند و از راز و نیاز عاشقان دوری کشیده و از بیچارگی بی نوایان و ضعیفان گفتگو می کند (روح الله خالقی- نظری به موسیقی).

البته حالت این دستگاه در همه جا ثابت نیست و بویژه در مخالف بسیار با شکوه است و حتی آهنگهای شادی آوری درسه گاهفراوان هستند از جمله „امشب که مست مستم” .

گوشه های مهم دستگاهسه گاهعبارتند از :

1- درآمد : که معمولا همه دستگاه ها با گوشه ای به نام درآمد که نشان دهنده حالت دستگاه است آغاز می شود.

2- زابل : بر درجه سوم گام تاکید دارد.

3- مویه : که بر درجه پنجم گام تاکید می کند و حالتی مانندشوردارد .

4- مخالف : که بر درجه ششم گام تاکید دارد و حالت آن باسه گاهفرق دارد و می توان از این گوشه برای مرکب خوانی به اصفهان نیز استفاده کرد .

دستگاهچهارگاهاز نظر علمموسیقییکی از مهمترین و زیباترین مقامات ایرانی است. گام آن مانندشورو همایون، پایین رونده و مثل گام ماهور و اصفهان بالارونده می‌باشد، چرا که در دو حالت محسوس است. یعنی می‌توان گفت که این گام، مخلوطی از گام سه‌گاه وهمایوناست و اگرنتدوم و ششم گام ماهور را ربع پرده کم کنیم، تبدیل بهچهارگاهمی‌شود.

در گامچهارگاههمیشه دو علامت نیم پرده برشو و دو علامت ربعی فرو شو با هم وارد شده‌اند و فواصل درجات این گام نسبت به تونیک عبارتند از: دو نیم‌ بزرگ، سوم بزرگ، چهارم درست، پنجم درست، ششم نیم بزرگ، هفتم بزرگ و هنگام، که دانگ‌های آن هم با یکدیگر برابرند.نتشاهد (تونیک) این دستگاه نیز در راست کوک «دو» است. حالت آغازین درآمدهای چهارگاه، بانت«لا» بسیار واضح و مشخص است و به این وسیله به راحتی می‌توان آن را از سایر گام‌ها تشخیص داد.

از میان مقامات ایرانی و به خصوصموسیقیمشرق زمین، شور، سه‌گاه وچهارگاههستند که از این میان، مقامچهارگاهاز همه مهمتر است.چهارگاهرا گامی کاملاً ایرانی و خالص می‌دانند. این گام با گام بزرگ (ماژور) ارتباط دارد چرا که مانند گام بزرگ بالا رونده است. سوم بزرگ مانند گام بزرگ است (دانگ‌هایش مثل گام بزرگ (ماژور) مساوی بوده و فاصلهٔ آخر آنها نیم پرده است) و همین طور فاصلهٔ هفتم آن مانند هفتم گام بزرگ است و فاصلهٔ محسوس تا تونیک نیم پرده می‌باشد.

از طرف دیگر اینچهارگاهبا گام کوچک (مینور) نیز ارتباط دارد و به طریقی تمامی گام‌های مختلف در یک جا جمع شده‌اند و بهترین صفات هر گام را انتخاب کرده تا گامچهارگاهرا با صفات عالی تشکیل دهد. گامچهارگاههم از نظر آوایی و هم گوشه‌های مشترک، شباهت زیادی با گام سه‌گاه دارد.

چهارگاه در گوشه زابل، کمی به اوج می‌رود. این گوشه با وجود اینکهنتشاهد و ایست ثابتی ندارد، ولی از حالت ریتمیک و ضربی بالایی برخوردار است ولی از این نظر، هیچ وقت به پای گوشه مخالف نمی‌رسد. مخالف اوج زیباییچهارگاهاست. حصار گوشه‌ای است که در عین زیبایی، کمی از نظر کوک برای نوازندگان به خصوص سنتورنوازان، مشکل‌ساز می‌شود. زیرا برای اجرای این گوشه در ادامه ردیف چهارگاه، بایستینت«فا» را دیز کوک کرد (البته در راست کوک). یعنینتفا، نیم پرده زیر می‌شود. این گوشه تا حدودی معادلاتچهارگاهرا به هم می‌ریزد و برای اینکه بتوان به ادامه ردیف پرداخت، بایستی فرودی مجدد به درآمد داشته باشیم. گوشه منصوری نیز معمولاً پایان بخش دستگاهچهارگاهاست. حالات کرشمه، بسته نگار، حزین و زنگ شتر، به زیبایی در تمام چهارگاه، خودنمایی می‌کنند.

آوازچهارگاهنمونه جامع و کاملی از تمام حالات و صفاتموسیقیملی ماست. چرا که درآمد آن مانند ماهور، موقر و متین است و شادی و خرمی خاصی دارد. در ضمن آواز زابل در همه دستگاه‌ها و در اینجا حزن و اندوه درونی در آواز ما دارد. آوازی نصیحتگر، تجربه آموز و توانا مانندهمایوندارد و آواز مویه و منصوری غم انگیز و حزین است. پس این دستگاه نیز به دلیل کمال خود هم گریه و زاری می‌کند و هم شادی می‌آفریند و گاهی مسرور و شادمان است و گاهی نیز غم‌انگیز و دل‌شکسته و با توشه‌ای از متانت و وقار عارفانه شرقی.

اما روی هم رفتهچهارگاهرا می توان دستگاهی محسوب کرد که مانند پیری فرزانه دارای روحی بلند و عرفانی است و احساسات عالی انسانی را در کنار خصایص و محسنات انسانی صبور و شکیبا داراست. از ناکامی‌ها و ناامیدی‌ها اشک غم می‌ریزد و در شادی‌ها و خوشی‌ها اشک شوق و سرور. این دستگاه، بهترین گزینه برای ساخت قطعات و تصانیف ملی میهنی و حماسی است به طوری که به زیبایی می‌تواند حالت شوق و افتخار وصف ناپذیری را در شنونده به وجود آورد. نوازندگی در این دستگاه با هر یک از سازهای ایرانی، زیبایی خاص خود را دارد ولی هنگامی که تارنوازی به اجرایچهارگاهمی‌پردازد، چیز دیگری است.

از گوشه های اصلی این دستگاه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

درآمد، بدر، پیش زنگوله و زنگوله، زابل، حصار، مخالف، مغلوب، ساز بانک، حدی، پهلوی و منصوری.

دستگاههمایونیکی از هفت دستگاهموسیقیایرانی است.

به دلیل استفاده از یک گام خاص و تفاوت محسوس در گام بالا رونده و پایین رونده دستگاههمایونمنحصر به فردترین دستگاهموسیقیایرانی به شمار می‌رود. مقایسه سایر دستگاه‌هایموسیقیایرانی باموسیقیدیگر ملل و خصوصاً کشورهای هم‌جوار تشابه و یکسان بودن ریشه برخی را نشان می‌دهد. اما این مطلب در مورد دستگاه «همایون» صادق نیست.

دستگاههمایونو یا به تعبیری «دستگاه عشاق»، با حالت محزون و اسرار آمیز خود گوشه‌های متعددی دارد که گوشه «بیداد» اوج این دستگاه تلقی می‌شود.

آثار ارزشمندی ازموسیقیایرانی در سده قبل در این دستگاه ساخته و اجرا شده‌اند. «رنگ فرح» از جمله این آثار است.

از لحاظ مرکب خوانی این دستگاه به دستگاه‌های سه‌گاه وشورارتباط دارد و وسعت این دستگاه را بیشتر می‌کند.

یکی از آوازهای ایرانی که اسم آن در کتبموسیقیهست آواز اصفهان است که آن را از متعلقات دستگاههمایوندانسته‌اند. یکی دیگر از آوازهایی که از متعلقات دستگاههمایوناست، آواز شوشتری است. فواصل پرده‌ها در این دستگاه به صورت زیر است:

سل(بکار). لا(کرن). سی(بکار). دو(ب کار) ر(بکار) می(بمل). می بم(کرن). فا (بکار).

نت شروع این دستگاه به طور معمول «فا» است. البته این دستگاه در کوک‌های دیگری با نام‌هایهمایون«دو» و «رِ» نیز نواخته می‌شود. در ردیف مرحوم کریمی از شوشتری به عنوان یکی از گوشه‌های این دستگاه نام برده شده است. گوشه‌های ردیفی این دستگاه عبارتند از:

1. چهارمضراب

2. درآمد اول

3. درآمد دوم: زنگ شتر

4. موالیان

5. چکاوک

6. طرز

7. بیداد

8. بیداد کت

9. نی‌داود

10. باوی

11. سوز و گداز

12. ابول چپ

13. لیلی و مجنون

14. راوندی

15. نوروز عرب

16. نوروز صبا

17. نوروز خارا

18. نفیر

19. فرنگ و شوشتری گردان

20. شوشتری

21. جامه‌دران

22. راز و نیاز

23. میگلی

24. موالف

25. بختیاری با موالف

26. عزال

27. دناسری

28. رنگ فرح

دستگاه ماهور یکی از گسترده‌ترین دستگاه‌هایموسیقیایرانی است و در ردیف‌های گوناگون در حدود ۵۰ گوشه دارد. دستگاه ماهور به علت حالت و ملودی روانی که دارد اغلب به صورتموسیقیشاد در جشن ها و اعیاد نواخته می شود. این دستگاه دارای گوشه های متنوعی است که با مقام های کاملاً متفاوت در سه بخش بم، میانی و زیر اجرا می شود. ناگفته نماند تمام گوشه ها به وسیلهٔ فرود به درآمد رجعت می کنند.

ماهور «دو»

ماهور دو، ماهوری است که گام آن از دو شروع می‌شود. یعنینتشاهد آن دو می‌‌باشد و در تار وسه تار با کوک دو سل دو دو نواخته می‌شود. در ماهور دو همه پرده‌ها بکار هستند یعنی دو – ر – می‌‌– فا - سل – لا - سی – دو.

ماهور «ر»

برای ویلن و کمانچه معادل آن ماهور «ر» می‌‌باشد که شاهد آننت«ر» است ونت«دو» نیز دیز می‌‌شود.

گوشه‌های اصلی و زیر مجموعه‌های آنها

1. درآمد : (نت شاهد آننتاول گام است یعنی «دو»)

2. گوشه گشایش(داد) : (نت شاهد آننتدوم گام است یعنی «ر»)

3. گوشه شکسته : (نت شاهد آننتپنجم گام است یعنی «سل»)

4. گوشه دلکش : (نت شاهد آننتپنجم گام یعنی سل است)

5. گوشه عراق : (نت شاهد آننتهشتم گام یعنی دو است)

6. گوشه راک: (شاهد و ایست آننتدو یک اکتاو بالاتر از شاهد و ایست درآمد است)

7. گوشه فیلی: (شاهد آن فاصله درست پنجم بالاتر از درآمد یعنی «سل» می باشد و ایست آن می کرن که البته درصورت بازگشت به ماهور ایست آن مطابق با ایست ماهور خواهد بود)

گوشه‌های ریتمیک

1. کرشمه

2. مجلس افروز

3. خسروانی

4. چهار پاره

5. زنگوله

دستگاهنوانام یکی از هفت دستگاهموسیقیسنتی ایرانی است. این دستگاه در گذشته جزئی از دستگاهشوربوده است.

دستگاهراست پنجگاهنام یکی از هفت دستگاهموسیقیسنتی ایرانی است. که ریتمی تقریبا بز‌می دارد.